Het is een open deur intrappen om te stellen dat iemand die alleen achterblijft na het overlijden van een geliefde momenten van radeloosheid zal kennen. Jacqueline Jonkman schreef het boekje ‘Geen tijd voor verdriet’, waarin ze praktische handreikingen doet aan hen die in deze moeilijke situatie terecht komen. Ze had het boek ook ‘Wat te doen als iemand sterft’ kunnen noemen. Dat deed ze niet, waardoor deze titel nog beschikbaar was voor het nieuwste boek van Nicci French. Het is inmiddels het elfde boek van het schrijversduo Nicci Gerrard en Sean French, wereldwijd en zeker ook in Nederland razend populair met hun thrillers over vrouwen die op een of andere manier uit hun rustige leven worden gerukt en in de problemen terechtkomen. De problemen lopen uiteen van een wraakzuchtige vriend, het verdacht worden van moord, de vermissing van een dochter en nu dus het alleen achterblijven na het verongelukken van de partner.

Op een avond wordt Ellie door de politie bezocht, die haar de vreselijke mededeling doet dat haar man, Greg, is verongelukt. Dat is op zich al erg genoeg, maar in de uitgebrande auto is ook het lijk van een vrouw gevonden. Na enig onderzoek wordt duidelijk wie de vrouw is, maar niet waarom ze bij Greg in de auto zat. In eerste instantie maakt Ellie zich niet druk, maar door het onwelkome, soms zelfs ongepaste medelijden van haar omgeving besluit ze te gaan uitzoeken waarom die vrouw bij haar man in de auto zat. De politie doet de zaak af als een ongeluk en is niet geïnteresseerd in de relatie tussen de twee slachtoffers. Voor de achterblijfster is dat uiteraard van veel groter belang en ze besluit het onderzoek zelf ter hand te nemen. Ellie werkt zich door haar nieuwsgierigheid flink in de nesten, wordt verdacht van moord en uiteindelijk ook bijna slachtoffer van moord.

Psychologische roman

Het verhaal wordt, zoals trouwe lezers van Nicci French gewend zijn, voortvarend verteld. Het probleem is in drie pagina’s neergezet, waarna de volle focus komt te liggen op de gedachtespinsels van Ellie. En die zijn bij vlagen ronduit bizar. Ten eerste is daar het vreemdgaan. Het is natuurlijk een rare situatie als je man verongelukt met een vreemde vrouw in de auto. De vriendinnen van Ellie weten dan ook niet beter te doen dan haar pijn weg proberen te nemen door haar te vertellen dat alle mannen schoften zijn en dat ze allemaal vreemdgaan. De ene na de andere affaire komt aan het licht en vrijwel iedereen heeft een bekentenis te doen. Maar in plaats dat Ellie zich conformeert aan deze verhalen en berust in het idee dat het er nu eenmaal bij hoort, neemt ze op zeker moment de beslissing dat iedereen het dan mag doen, maar dat háár man te vertrouwen is. Dat is de enige reden waarop ze haar onderzoek baseert. Een onderzoek om de waarheid boven tafel te krijgen, ook al komt haar eigen leven in het geding. In een televisie-interview voor tv-zender MAX, legt Nicci Gerrard uit dat mensen in moeilijke tijden veel over zichzelf leren en erachter komen waar ze werkelijk op vertrouwen. Ze vindt het hoopvol dat Ellie in deze emotionele toestand op zichzelf vertrouwt. Dat is een beetje jammer, want je zou toch verwachten dat zo iemand in de war raakt en houvast zoekt buiten zichzelf.

Overigens raakt Ellie helemaal niet in de war. Ze wordt niet eens verdrietig, want de steeds hardnekkiger opkomende vragen staan haar verdriet in de weg. Ze moet eerst helderheid hebben over wat er is gebeurd, want anders weet ze niet waarover ze verdriet heeft en is het verdriet niet echt. Ook hierbij kun je je natuurlijk afvragen of de menselijke geest zo functioneert. Aan het begin van het interview wordt het boek gekarakteriseerd als psychologische thriller. Het is er ook wel een poging toe, maar de gedachtegang van Ellie is er niet geloofwaardig genoeg voor.

Literaire thriller

Op de voorkant van het boek staat, net als op alle andere tien boeken, trots het etiket literaire thriller. Nu weet iedereen wel dat dit vooral is ingegeven door de immer op volle toeren draaiende marketingmotor van de boekenindustrie, maar toch. Als een schrijver het voorop zijn boek laat zetten, dan heeft hij een zekere pretentie. Dan mag je toch op zijn minst wat grotere thema’s verwachten, een stuk originaliteit en goed schrijfwerk. Wat betreft de grote thema’s: daar zijn er wel een aantal van. Een thema dat zich opdringt is vreemdgaan. Nu is de hoofdpersoon de enige die er niet aan wil, dus in die zin kan het boek worden opgevat als een aanklacht tegen vreemdgaan. Maar daar staat tegenover dat vrijwel alle andere verhaalfiguren, dus ook de positieve, het wel doen of het normaal vinden. Al met al een weinig verheffende gedachte. Een ander thema zou rouwverwerking kunnen zijn. Maar het boek en haar hoofdpersoon zijn omwille van de spanning zo absurd, dat weinig mensen die met rouw in aanraking kwamen of komen, zich erin zullen herkennen. Er zijn slechts enkele plichtmatige zinnen over een foto of een geur die herinnering oproept. Een laatste thema om te noemen is de speurtocht naar de waarheid of het zuiveren van de naam van de overledene. Dat is het enige thema dat stevig wordt neergezet, maar het wordt niet al te nadrukkelijk gekoppeld aan de naam van de overledene, waardoor het zoeken naar de waarheid een beetje van de nobelheid verliest.

Wat betreft de originaliteit kan zonder voorbehoud worden gezegd dat het tweespan Nicci French een herkenbare signatuur heeft. In de enorme hoeveelheid thrillers die er verschijnt, vallen deze schrijvers op. In elk geval zijn er niet heel erg veel schrijvers die consequent vrouwen als hoofdpersoon nemen. Ook het uitgangspunt dat de problemen de persoon opzoeken en een tot dusverre normaal leven ontwrichten is typisch voor Nicci French. Moord en het oplossen ervan is in deze boeken niet langer voorbehouden voor professionals in politiesferen. Aan de andere kant zijn deze typische, aanvankelijk verfrissende eigenschappen een beetje sleets geraakt. Tijd om een aantal principes overboord te zetten. Wel zijn de plots steevast origineel. Steeds weet Nicci French een invalshoek te kiezen die de lezer wakker schudt en toch maar weer laat lezen. Goed schrijfwerk is er ook. Dat zit hem vooral in de compositie van de verhalen. De verschillende onderdelen worden zorgvuldig in het verhaal geplaatst, de wendingen worden soepel uitgevoerd en spanning keurig vastgehouden. Het taalgebruik is verzorgd te noemen.

Nicci Frech wordt ook in christelijke kringen veel gelezen. De boeken zijn ook niet kwetsend, spottend of opzettelijk pervers. Wel schijnt het noodzakelijk te zijn om te vloeken in een boek en ontkent de hoofdpersoon in een ronduit onhandige dialoog wel heel nadrukkelijk dat ze gelooft (- Jullie geloven toch niet in God? – Nee, maar daar gaat het toch ook niet om? – Ik trouwens ook niet.). Zinspelen op erotiek kan iets toevoegen aan een boek en aan de spanning ervan. Maar langs de neus weg vertellen dat de hoofdpersoon twee keer per vergissing naar bed gaat met een passant in het verhaal is wel erg gezocht en al helemaal niet spanningverwekkend. Uiteindelijk maakt dit alles ‘Wat te doen als iemand sterft’ tot een boek dat lekker wegleest, maar waar je, ondanks de potentie van de thematiek, weinig aan overhoudt.

De rooms-katholieke kerk is al enige jaren een dankbaar onderwerp voor complottheorieën in allerlei boeken. Met de verschijning van ‘De Da Vinci-code’ van Dan Brown is het genre in het spotlicht komen te staan en blijken er veel schrijvers al een dergelijke roman te hebben geschreven of in staat te zijn er een te schrijven. Aanvankelijk sprak het genre veel mensen zo tot de verbeelding, dat de locaties die met naam en toenaam werden genoemd in de boeken een duidelijke toename van het aantal bezoekers konden noteren. Maar zoals dat met alles gaat, bezorgt ook dit genre na verloop van tijd een gevoel van verveling. Het is dan ook de vraag of Gerhard Hormann er verstandig aan heeft gedaan zich nog te wagen aan een thriller, waarin een geheim van het Vaticaan wordt besproken en onderzocht. Die vraag zal de tijd beantwoorden. De vraag hoe hij het heeft gedaan is een stuk interessanter.

We kennen Hormann inmiddels van De Duistering en Gramschap, boeken waarin de spanning tot het uiterste wordt opgevoerd door een bizarre situatie te koppelen aan feiten uit de realiteit. Door deze aanpak blijft een verhaal niet op zichzelf staan, maar heeft het consequenties voor je kijk op de wereld. In zijn nieuwste boek Het mysterie van Montalcino bedient de journalist (wat Hormann in het dagelijks leven is) zich opnieuw van deze aanpak. Het verhaal begint met een Amerikaanse jongeman, die een afspraak heeft in het Italiaanse plaatsje Montalcino om een kerkgebouw of, nog preciezer, een schilderij in het kerkgebouw te zien. De nacht nadat hij het schilderij heeft gezien, wordt hij in zijn hotelkamer vermoord. Per toeval vindt zijn de gast in de kamer naast hem zijn aantekeningenboekje, dat hij natuurlijk niet afstaat aan de politie, maar dat hij gebruikt om zelf uit te vissen waar de Amerikaan naar op zoek was. Deze gast heet Mike Hulst, is een freelance journalist met liefdesverdriet en is in Montalcino voor een interview met Isabella Dusi (een schrijfster die een boek schreef over Montalcino). Mike gaat, samen met een nichtje van Isabella Dusi, een avontuur tegemoet.

Terwijl dit deel van het verhaal al vlot op gang komt, is er tegelijk de verhaallijn van soldaat Gabriel Lagrouw die met een vredesmacht in Irak gestationeerd is. Op een routineklus wordt zijn peloton overvallen door rebellen. Al de leden van de patrouille sneuvelen en Gabriel zou ook zijn omgekomen, als de rebellen niet vanwege een onverklaarbare reden plotseling aan de haal waren gegaan. Hij vertelt over zijn wonderlijke redding aan de aalmoezenier en trekt zo onbedoeld de aandacht van mensen van een geheime afdeling van het leger, die een vermoeden hebben wat er heeft plaatsgevonden en dit koste wat het kost geheim willen houden. Hij wordt gevangen gezet in een ondergrondse militaire basis in de Chihuahuan Desert in Amerika. Vlak daar in de buurt staat een telescoop van het Vaticaan en daar komen de verhaallijnen samen, want de aanwijzingen in het aantekeningenboekje dat Mike Hulst vond, brengen hem en zijn bevallige metgezel ook daar naartoe. Uiteindelijk komen ze achter een geheim, maar ontmaskeren het niet, omdat de wereld het niet aan zou kunnen.

Zoals gezegd is de kracht van Hormann het inbrengen van realiteit en actualiteit in zijn verhalen en dat is in dit boek niet anders. De genoemde schrijfster, de plaats in Italië, de oorlog, de telescoop: het bestaat allemaal echt. Zelfs enkele van de bijfiguren zijn echt bestaande mensen en hij verontschuldigt zich dan ook in het nawoord. De fantasie van Hormann is vooral te zien in de hoofdpersonen, in de manier waarop hij de dingen met elkaar in verband brengt en in de verhaallijn. Dat maakt dat de lezer niet goed weet wat hij serieus moet nemen en wat hij binnen het kader van het boek moet zien. Zo wordt in het boek gesteld dat de rooms-katholieke kerk op zoek is naar bewijs voor het bestaan van God. Het VATT zelf geeft op haar website aan met haar projecten te willen bewijzen dat de kerk niet afwijzend tegenover wetenschap staat. Die schijn heeft ze natuurlijk wel tegen, als we terugdenken aan Galileo Galilei.

Deze mystificatie van bepaalde kanten van het Vaticaan is meteen een heikel punt. Dan Brown is immers door veel christenen verguisd om het in een kwaad daglicht stellen van de rooms-katholieke kerk. Dat doet Hormann niet. Hij schrijft het verhaal zo dat de bedoelingen van de kerk eerbaar zijn. Maar toch speculeert hij over wat de kerk allemaal in het geheim zou doen. Ook in het nawoord probeert hij nog vragen op te roepen: ‘Het Vaticaan reserveert jaarlijks 1 miljoen dollar op de begroting voor dit project. En, geloof me, dat doen ze niet voor niks…’

Wat veel thrillerschrijvers maar niet wil lukken en wat daarom zo knap is aan dit verhaal, is dat het vragen opwerpt die verder gaan dan de kaders van dit verhaal. Het roept onder andere de vraag op wat er zou gebeuren met de kerk en met het geloof als er werkelijk serieus bewijs zou worden gevonden voor het bestaan van God. Hormann werkt de discussie niet echt uit; hij meent dat er in de wereld een enorme oorlog zou uitbreken tussen degenen die gelijk kregen en hen die in het ongelijk gesteld worden. Hun geloof wordt namelijk in een klap waardeloos. Dit antwoord is natuurlijk te bestrijden, maar Hormann heeft gelijk om deze discussie niet uitgebreid in het boek te voeren. Dit mysterie is te groot voor dit boek.

Opnieuw levert Hormann goed werk af. Een thriller die spanning, vaart en goede dialogen bevat, maar tegelijk iets te bieden heeft aan hen die liever afsteken naar de diepte.

Antihelden kunnen vaak rekenen op veel sympathie. Of die sympathie nu is opgebouwd uit medelijden, herkenning of de wetenschap dat er achter het onhandige uiterlijk toch een goed hart verscholen gaat, doet er niet eens zo veel toe. In de Wallanderserie rekent Henning Mankell op het krediet dat we een underdog van nature geneigd zijn te geven. En komt ermee weg.

Wallander is namelijk een wat knorrige, eigenwijze man met stalen principes en opvattingen uit jaren waarin trouwen nog z’n letterlijke betekenis had en gezag nog op respect kon rekenen. Met dit pakketje eigenschappen moet hij ‘dealen’ met een gezinssamenstelling, een werkomgeving en een maatschappij die deze principes en opvattingen al lang heeft laten verroesten. Hij is gescheiden, heeft ingewikkeld, maar onmisbaar contact met zijn dochter, ziet zijn baas vooral als een huichelachtige carrièremaker zonder hart voor het vak en wordt keer op keer teleurgesteld in de misdadige aard van de maatschappij. Verder verkeert hij in een levensfase waarin zijn leeftijd een factor is in zijn werk, hij opa wordt en lichamelijke gebreken zich beginnen voor te doen.

Het verhaal vangt ermee aan dat Wallander geïntroduceerd wordt in de schoonfamilie van zijn dochter, een adellijke familie waarvan de pater familias, Hakan von Enke, een hoge marineofficier is. Wallander valt in de smaak en wordt later uitgenodigd op het verjaardag van Von Enke, die Wallander op dat feest even apart neemt. Hij doet een nogal duister verhaal uit de doeken over spionage bij de marine, waarbij de marineleiding een vijandelijke, waarschijnlijk Russische onderzeeër van hun territorium liet ontsnappen en vervolgens alles in de doofpot stopte. Wallander merkt de schichtigheid van Von Enke op, maar kan verder niet veel met het verhaal en doet er ook weinig mee, temeer daar hij intussen in een staat van volledige black-out zijn dienstpistool in een café liet liggen. Dat komt hem op disciplinaire maatregelen te staan en hij moet zijn best doen het verhaal buiten de media te houden.

Kort na zijn verhaal over de spionageaffaire verdwijnt Hakan von Enke spoorloos. Omdat Wallander toch een poosje niet op het bureau mag verschijnen, gaat hij in op het verzoek van de familie om op onderzoek uit te gaan. Hij snuffelt wat rond, spreekt met mevrouw Von Enke, de plaatselijke politie en een vriend van Von Enke en verwacht dat Hakan von Enke vanzelf wel weer een keer zal opduiken. Dat duurt echter langer dan verwacht, maar Wallander doet weinig tot het moment waarop ook mevrouw Von Enke verdwijnt. Vanaf dat moment begint hij laagje voor laagje het spionagegeheim af te pellen, komen de raarste zaken aan het licht en is iedereen verdacht.

De hoofdpersoon is werkelijk karakteristiek neergezet. Een beetje als Baantjer, maar dan met meer internationale allure. Het is een man die de wereld niet meer begrijpt en door de wereld bijna meewarig wordt bekeken. Alleen zijn directe collega’s begrijpen nog iets van wat hem beweegt. Zo wordt Wallander lastig gevallen door twee knapen die geld van hem willen stelen. Hij wordt nijdig aangesproken door een vrouw die hem erop wijst dat het verboden is lang stil te staan met draaiende motor. Zijn eigen huwelijk is tot zijn grote spijt misgelopen, maar nu hij gebroken heeft met zijn vrouw wil hij ook niets meer van haar weten. Ze is een alcoholverslaafde vrouw die voortdurend met de verkeerde mannen optrekt en daar dan ook weer de klappen van krijgt. Hij begrijpt niets van de verontwaardiging van zijn dochter ten opzichte van zijn afstandelijkheid tegenover zijn ex – haar moeder. Hij begrijpt ook niets van haar liefdesleven: een nogal rationele keuze voor een man, geen huwelijk maar wel kinderen, een kind eerst laten opgroeien dan pas een naam geven. Dit alles kun je natuurlijk uitleggen op twee manieren: Wallander is misschien een wereldvreemde man, die niet in staat met de maatschappij mee te groeien. Aan de andere kant laat Mankell zijn hoofdpersoon ook vol verbazing kijken naar een wereld die in al zijn facetten verandert en niet altijd ten goede. Zo blijven het hele verhaal door ook de andere zaken van het bureau naar voren komen en die doen subtiel verslag van pijn, leed, misdadigheid en andere ellende die de wereld voortbrengt.

Wallander stelt ergens in het begin van het verhaal, naar aanleiding van de black-outs die hij soms heeft, de vraag of hij Alzheimer heeft. Die vergeetachtigheid komt telkens weer naar voren. Op zeker moment is Wallander al kilometers op weg en moet hij de auto stilzetten, omdat hij echt niet meer weet waarheen ook alweer. Het geeft een beangstigende sfeer, maar het krijgt zoveel aandacht dat je zou verwachten dat het deel uitmaakt van de hoofdplot. Maar dat blijkt niet zo te zijn. De vraag rijst dan waarom dat verhaalgegeven dan zo prominent wordt gemaakt. Zou het zijn omdat Mankell op de laatste bladzijde aankondigt: ‘Meer is er niet. Het verhaal over Kurt Wallander houdt onherroepelijk op. De jaren die hij te leven heeft, misschien tien, misschien meer, zijn zijn eigen tijd, die van hem en Linda, die van hem en Klara, van niemand anders.’ Hoe dan ook roept het vragen op die niet worden beantwoord op verhaalniveau en dat is jammer.

Mankell en met hem Wallander heeft in Nederland en wereldwijd een trouwe schare fans. De serie wordt door velen nauwlettend gevolgd en eigenlijk was na het negende deel al duidelijk dat de Wallander-serie op zijn eind liep. Dat dit tiende deel er toch gekomen is, zou opportunisme kunnen betekenen, want als je de eerste negen delen hebt mag het tiende natuurlijk niet ontbreken. Dat is echter makkelijk te weerleggen door te wijzen op de kwaliteit van het tiende deel, die ontegenzeggelijk hoog is. Een waardig afscheid, zowel voor de schrijver als Wallander.